Obecna Żółkiewka a dawna Żółkiew koło Krasnegostawu leży w północno-zachodniej części Roztocza w lekko pofałdowanym terenie przez który przepływają trzy niewielkie rzeki: Żółkiewka, Łętownia i Giełczewka. Prawdopodobnie nazwa osady pochodzi od koloru okolicznych łąk, które pokryte są dywanem żółtych kwiatów mniszka lekarskiego i kwitnących kaczeńców. Na podstawie znalezisk archeologicznych odnajdywanych w okolicach Żółkiewki, osadnictwo na tym terenie można szacować na ok 5 tys. lat przed naszą erą. W okresie wczesnego średniowiecza okolicę tą zamieszkiwały najprawdopodobniej plemiona Lędzian. Wieś Żółkiew jak można przypuszczać zaczęła kształtować się na przełomie XII i XIII wieku osiągając stopniowo coraz większe znaczenie. Najstarszym pisanym, znanym dokumentem na temat Żółkiewki jest dokument z 11 listopada 1359 roku w którym to Grot z Chobrzan i Andrzej Szekalicz z Krupego ustanawiają granice między ziemiami lubelską i chełmską [1]. Wymienienie Żółkwi w tym znaczącym dokumencie może sugerować, że była ona w owym czasie duża wsią
i świadczy o jej randze i znacznym rozwoju. W dokumencie nie ma natomiast mowy
o właścicielu Żółkwi, wymienieni są za to szanowani starcy z okolicznych miejscowości. Niepodanie nazwiska ówczesnego właściciela miejscowości może świadczyć o tym, że nie należał on do specjalnie wyróżniającej się szlachty. Kolejną źródłowa wiadomością dotyczącą Żółkwi jest dokument z 17 września 1406 roku, w którym to król Władysław Jagiełło oddaje Mikołajowi Trąbie w dziedziczne posiadanie wiś Gorzków. W dokumencie tym jest mowa min. o tym, że jedna z granic nadanych przez króla dóbr opiera się na drodze królewskiej z Żukowa do Żółkwi [2]. Usytuowanie Żółkwi przy tym ważnym szlaku który w kierunku północnym biegł do Lublina, mogło korzystnie wpłynąć na rozwój miejscowości. Pierwszym wymienionym w dotychczas spotykanych dokumentach właścicielem Żółkwi jest Jakub z Żółkwi wymieniony w dokumencie z 1417 roku [3]. Potomkowie Jakuba wzmiankowani są kilkakrotnie w źródłach. Potomek Jakuba Mikołaj z Żółkwi opisany jest przez Paprockiego w jego herbarzu a informacja stamtąd zaczerpnięta występuje również w herbarzu Niesieckiego który podając za Paprockim pisze jakoby Mikołaj był chorążym chełmskim i wojewodą bełskim [4]. Informacja ta jest jednak nieprawdziwa gdyż Mikołaj Żółkiewski nie był wojewodą bełskim i jest to raczej nagięcie faktów, które miało przydać chwały rodzinie przyszłego hetmana. Brat wyżej wymienionego Mikołaja, Stanisław z Żółkwi pojawiający się w dokumencie z 1515 roku [5] w drodze spadku i porozumień rodzinnych został panem na Żółkwi i przyległych do niej wioskach tworząc tu jedną z gałęzi rodu Żółkiewskich. Gałąź rodu, z której pochodził przyszły hetman zachowała pewne prawa majątkowe w Żółkwi jednak zaczęła szukać szans rozwoju na innych terenach, głównie pod Lwowem i tam dorobili się fortuny. Ważną sprawa w historii Żółkiewki jest już wyżej wspomniane powstanie parafii w Żółkwi, która po raz pierwszy wzmiankowana jest w 1417 [6]. Była to prawdopodobnie mała drewniana świątynia jak większość wiejskich kościołów, brak jest jednak informacji źródłowych na temat jej lokalizacji. Nie ulega jednak wątpliwości że fundatorami kolejnych trzech drewnianych kościołów oraz wyposażenia sakralnego była rodzina Żółkiewskich, oni także obdarowali parafię ziemią zapewniającą dochody potrzebne na jej utrzymanie. Oprócz parafii wyznania rzymskokatolickiego w Żółkwi pod koniec XVI w. i w pierwszych latach XVII w. istniał zbór kalwiński, o którym pierwsza niebudząca wątpliwości wzmianka pojawia się w 1581 roku [7]. Jego powstanie wiąże się z przejściem Pawła Żółkiewskiego na kalwinizm. Istniejący budynek kościoła rzymskokatolickiego zamieniono na wtedy zbór i osadzono tam kaznodzieję, jedynym znanym z imienia i nazwiska duchownym kalwińskim działającym na terenie Żółkwi był Stanisław Biernacki. Po śmierci Pawła i Marcina Żółkiewskich, gorliwych protestantów nowi właściciele Żółkwi szybko wrócili do religii rzymskokatolickiej i postanowili usunąć z Żółkwi wyznawców kalwinizmu, a dla podkreślenia tego faktu Żółkiewscy aktem z 4 sierpnia 1609 roku dokonali odnowienia i uposażenia parafii [8]. Kościół w takim stanie przetrwał do roku 1714 „Tak postawiony i uposażony kościół trwał aż do roku 1714, gdy czasu potęgą znękany do upadku dążył [9]”. Rodziny wyznające kalwinizm zostały przesiedlone na niezagospodarowany jeszcze teren odległy o około 3 km od Żółkwi i założyli tam wieś, której nadali taką samą nazwę nazwę jak ich dawna miejscowość czyli Żółkiew. Istnieją legendy, które mówią, że wyznawcy kalwinizmu zbudowali tam dom modlitwy i mimo represji przez długi czas wyznawali tą religię. W 1702 roku, Aleksander Żółkiewski, ostatni właściciel Żółkwi z rodu Żółkiewskich podjął nieudaną próbę lokacji miasteczka o nazwie Żółkiewka. Lokacja ta nie uzyskała aprobaty króla Augusta II głównie w wyniku sprzeciwu właścicieli sąsiednich miast Gorzkowa i Turobina, dla których nowe miasteczko stanowiłoby spora konkurencję. Mimo wszystko nowa nazwa przyjęła się a w nowej osadzie osiedliła się spora społeczność żydowska, typowa dla społeczności miejskiej, zaś Żółkiewka jako miasto występuje nawet w oficjalnych dokumentach z 1708, 1710, 1723, 1725. W 1726 roku Szymon Baworowski, dziedzic części dóbr po Żółkiewskich wystarał się u króla
o przywilej 6 jarmarków rocznie dla Żółkiewki już jako miasteczka. W 1714 roku Żółkiewski odnowił drewniany kościół, podupadający i niszczejący ciągle z powodu usytuowania go na dosyć podmokłym terenie. 29 IV 1732 roku zmarł bezpotomnie Aleksander Żółkiewski, wywołało to długoletnie i ostre spory o pozostały po nim majątek. Pojawiło się nagle całe grono sukcesorów, krewnych, zgłosiło się również spore grono wierzycieli min. Ignacy i Wojciech Marchoccy, którzy po śmierci Aleksandra tytułowali się właścicielami Żółkiewki [10]. Ostatecznie po Aleksandrze Żółkiewskim, Żółkiewkę przejęła rodzina Głogowskich a w 1738 roku dobra te nabywa Antoni Gruszecki. Na początku lat czterdziestych w dawnych dobrach Żółkiewskich pojawia się nowa postać a jest to Tomasz Stamirowski, sędzia ziemski chełmski, który w 1745 roku staję się zastawnikiem części Żółkiewki a po roku 1755 rozpoczął wykupowanie pozostałych dóbr od dotychczasowych dziedziców i posesorów. Tomasz Stamirowski, nowy właściciel Żółkiewki był człowiekiem, który uczynił bardzo dużo dla tej miejscowości, za jego życia wzrosła ranga Żółkiewki wśród lokalnych miasteczek. Starał się poprawić warunki życia mieszkańców nadając swym poddanym szereg przywilejów. Podejmował również działania ekonomiczne, które miały wpłynąć na rozwój rzemiosła, handlu i usług, uzyskał również prawo na odbywanie w Żółkiewce 6 jarmarków rocznie w dniach 5 stycznia, 4 marca, 16 maja, 22 lipca, 12 listopada oraz 6 grudnia.